Carmina Burana: ricerche sulla musica

Aristippe quamvis sero

cb 189

Sequenza dialogica attribuita in D a Filippo il Cancelliere.

Frasi dalla prima strofa compaiono in mss. coevi come sentenze/citazioni, il che mostra la fortuna della sequenza. Ai ff. 143-150 dell'oxoniense Digbi 172 si hanno alcune glosse anonime (xii sec.) alle Epistolae di Sidonio Apollinare [a], glosse pubblicate in Stewart 1882: 27-62. Al f. 145r sono commentate le lettere ii.5-iii.7 e in un addendum (p. 62) sono spiegati i termini leccatorum, balatrones, scurra, lenones, histrio, parasitis. Per histrio si citano tre versi di Aristippe:

Dicitur ab historon [b] quod est 'adulari'. Unde quidam in cantilena sua: "Meretur histrio virtutis premium dum palpat vitium dulci mendacio" [L'istrione riceve premi al valore mentre solletica il vizio con dolci menzogne].

In un'enciclopedia medievale, nota come Distinctionum monasticarum e redatta da un cistercense inglese [c] intorno al 1200 (cfr Kaske 1988: 36), i versi "Quid Rome faciam? Mentiri nescio" (i/a) [d] sono citati due volte, ameno sulla base dell'ed. parziale di JBF Pitra (1852), una volta per spiegare il termine detractores (riferito alla locusta) in ii.516, e un'altra il termine adulatore (riferto alla rana) in iii.82.

———
a. Le 147 lettere di Sidonio (9 libri) furono pubblicate in PL 58: 435, e in digitale.
b. Stewart spiega il termine con "hic quod sit vix expedias" ['ciò che sia reso a stento'] (non trovo conferme).
c. Sull'autore delle Distinctiones v. Pitra 1852, ii §39.
d. Si tratta peraltro del celebre verso della III satira di Giovenale ("Che farò a Roma? Non so mentire"): Giovenale si lamentava della falsità della capitale, qui Roma identifica la Chiesa.

Fonti

B München, Bayerischen Staatsbibliothek, Clm. 4660 (CB), f. 83rv ca 1230 info | | | (musica solo incipit i/a)
D Darmastadt, Landesbibliothek, 2777, f. 3r xiii sec. ex info –| – | –| Ista sunt dicta Cancellarii Parisiensis
E El Escorial, Real Biblioteca de San Lorenzo, F.III.18, f. 179r xiv sec. info | info | –| |  
F Firenze, Biblioteca Laurenziana, Pluteus 29.1, ff. 416r-417r xiii sec. ex info | | |  
O Oxford, Bodleian Library, Add. a 44 (olim 30151), f. 62v-63r xiii sec. in. info | | | Dialogus... [a]
O1 Oxford, Bodleian Library, Auct.6Q.3.17,* ff. 12 ext.a xiii sec. in. info — | — | — |– (framm.)
P Paris, Bibliothèque Nationale, Français 146 (Roman de Fauvel), f. 29r xiv sec. in. info — | — | — | (diversa intonazione con due versi in più)
———
[a] Dialogus inter nolentem mentiri seu adulari et instruentem ad contrarium et inducuntur sub nominibus Diogenis et Aristippi

Bibliografia

Legenda — Testo:   Edizione testo/musica   Riferimento

    B D E F O O1 P
Flacius 1548 [1552] #25] ed. repr. 1557: 39 (= 1754: 28) [a]            
Schmeller 1847 65] #171            
Heinrich 1882 18]              
Delisle 1885 128] indice del fasc. di F (rif. A Flacius)          
Hauréau 1886 89] descr. di O            
Roth 1891 445] ed.            
Dreves 1922 [1895] 21.152] #219          
Ludwig 1923 279] mette in relazione F con P          
Spanke 1936 219] sulla musica di P            
Harrison 1963 135, 243] ed. + bibl.    
Hilka-Schumann 1970 iii.3] #189 ed. critica    
Clemencic 1979 73, 191] ed. amens. + commento          
Massa 1979 193] fonti letterarie            
Falck 1981 19]              
Everist 1984 101] prima descrizione di O1            
Anderson 1988 vi.3-5] #k3              
Rosemberg 1991 116]  
Gillingham 1993 229] amensurale    
Tuzzo 2005 sul testo              
Bisanti 2011 106-107] sul testo              
Rillon-Marne 2012 sul testo              
CPI 2014 link] rif. bibl.
Scharler 2019 #189] ed. mensurale            
———
[a]
Ludwig 1910: 227 e 264 ritiene esser stato copiato dal perduto fasc. 10 di W1, tuttavia in altre occasioni Flacius ha mostrato di conoscere il cod. D (cfr CB 21)

Testi

Interventi taciti: maiuscole, apostrofi e punteggiature resi secondo l’uso moderno; sciolte le forme tachigrafiche; adeguato l’uso di h; uniformata l’oscillazione ci/ti, f/ph, i/j/y, u/v; conservati i dittonghi semplici (ae/oe > e); semplificati i nessi mediolatini (mpn > mn); corrette scempiature, geminazioni ed errori non significativi.

i/a. Aristippe, quamvis sero, | tuo tamen tandem quero | frui consilio:
quid Rome faciam? | Mentiri nescio, | potentum gratiam | dat adulatio.
si mordaci nitar vero, | Verri numquam carus ero.
meretur histrio | virtutis premium, | dum palpat vitium | dulci mendacio.
aab
cbcb
aa
bddb
–ooòoòoòo|ooòoòoòo–||òooòoo
oòoòoo|oòoòoo|oòoòoo|òooòoo
–ooòoòoòo|òoòoòoòo
oòoòoo|oòoòoo|oòoòoo|òooòoo
 
i/b. Diogenes, quid intendas, | vis honores? vis prebendas? | id prius explices.
presunt ecclesiis | hi, quibus displices, | nisi te vitiis | ipsorum implices.
carus eris, si commendas | in prelatis vite mendas.
culparum complices, | ministros sceleris | amant pre ceteris | sacri pontifices.
     
ii/a. Nec potentum didici | vitiis applaudere | nec favorem querere
corde loquens duplici. | veritate simplici
semper uti soleo, | dari famam doleo
cuiquam preter merita | nec impinguo capita | peccatoris oleo.
abb
aa
cc
ddc
ooòoòoo–|òooooòo–|ooòoòoo
òoòoòoo–|ooòoòoo
òoòoòoo–|òoòoòoo
òoòoòoo–|ooòoòoo–|ooòoòoo
 
ii/b. Ergo procul exsules, | si mentiri dubitas! | simplex enim veritas
multos fecit exsules. | cole nostros presules
mollibus blanditiis | nec insultans vitiis
verbis hos exasperes, | horum si desideres | frui beneficiis.
     
iii/a. Ergo, sicut consulis, | expedit, ut taceam | blandiensve placeam
mollibus auriculis | potentium,
quibus me vis sic placere. | adulari vel tacere
nichil ponis medium, | sicque, quasi faveam,
aliene subeam | culpe participium.
abb
ac
ddc
bbc
òoòoòoo–|oòooòoo–|ooòoòoo
òoooòoo|oòoo
òoooooòo|ooòoooòo
òoòoòoo–|òoòoòoo
ooòoòoo–|òoooòoo
 
iii/b. Culpe participio | ne formides pollui. | si potentum perfrui
vis favore, vitio | participes.
gaudent a convictu pari | suos sibi conformari
Giezi participes, | in promissis Protei
et sequaces Orphei | sacerdotum principes.
     
iv/a. Vade retro, Satana, | tuas tolle fabulas!
quicquid enim consulas, | falsitatis organa,
voces adulantium, | devoveo | nulliusque foveo | blandiendo vitium.
sed palponis nomen cavi, | cuius semper declinavi | fraudis artificium.
ab
ba
cddc
eec
òoòoòoo–|òoòoòoo
òoòoòoo–|ooòoòoo
òoooòoo|oòoo–|oòooòoo–|ooòoòoo
ooòoòoòo|ooòoooòo—|òoooòoo
 
iv/b. Ergo vivas modicus | et contentus modico;
nil est opus Cynico. | si vis esse Cynicus,
dicas vale curiis | et abeas | et nec te sic habeas, | ut applaudas vitiis.
cum perverso perverteris, | si potentum gratus queris | esse contuberniis.
     
      [trad. Rossi]

ii. apparato

Musica

Da F:

Da P:

 

apparato

Esecuzioni

testo